ریش سپیدهای پایتخت‌نشین هنوز به یاد دارند که بیش از 3 دهه پیش، این میدان به مناسبت تولد رضاخان میدان 24 اسفند خوانده می‌شد و مجسمه‌ای بسیار بزرگ از او در وسط میدان نصب شده بود اما تپش‌های انقلاب که شدت گرفت و میدان با خون شهیدان غسل داده شد، مردم خشمگین، مجسمه رضا خان را از وسط میدان پایین کشیدند و نامش را انقلاب گذاشتند.

4 سال بعد، ایرج اسکندری هنرمند نقاش و مجسمه ساز نمادی را از انقلاب برای نصب در حاشیه مصلای تهران طراحی کرد و هنرمندی مجسمه ساز به نام صدیقی آن را ساخت. این نماد به گفته طراحش در ابتدا طرح حلزونی نداشت بلکه قرار بود به شکل نقش برجسته‌ای روایی از انقلاب نصب شود اما وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی سرنوشت دیگری برای آن رقم زد و مسئولان تصمیم گرفتند با وجود الزام بر مسطح بودن نماد، آن را به شکل حلزونی وسط میدان انقلاب قرار دهند و این کار باعث شد بخشی از آن روایت خطی از انقلاب در مارپیچ حلزونی گم شود.

اسکندری درباره تغییر شکل این اثر به رسانه‌ها می‌گوید: من این طرح را برای اجرا روی دیوار صاف طراحی کرده بودم و به همین دلیل، اجرای آن در وسط میدان انقلاب و آن هم به صورت استوانه‌ای از ابتدا اشتباه بود. چرا که طرح، شکل روایی دارد و بازدیدکنندگان باید تأملی در دیدن این تصاویر داشته باشند که روی دیوار مدور این امکان فراهم نمی‌شود.

اما به هر حال نماد انقلاب 25 سال وسط میدان باقی ماند و هر روز آدم‌هایی که آن حوالی را با رفت و آمد مداومشان شلوغ می‌کردند، طوافش کردند تا یادشان بیاید که روزگاری بر آن میدان چه گذشته است.

نماد انقلاب اما بیست و ششمین بهار عمرش را ندید چون در سال 1386 شهرداری تهران با بهانه ساخت ایستگاه انقلاب در خط چهار مترو آن را از وسط میدان برداشتند. از همان روزهای نخست ناپدید شدن مرموز نماد، مثل هراقدام خبرداده نشده دیگری، اذهان عمومی تسلیم شایعات شد. بعضی‌ها گفتند نماد دزدیده شده است (که البته این خواب آشفته سال‌ها بعد برای مجسمه‌های برنزی پایتخت تعبیر شد)، بعضی‌ها هم معتقد بودند نماد آسیب دیده است که آن را از وسط میدان برداشته‌اند اما همه این شایعه‌ها آبستن نفوسی ناخوش بودند: «دیگر کسی رنگ نماد سبز خاطره انگیز پیشین میدان انقلاب را نخواهد دید!»

حرف و حدیث‌های ضد و نقیض

حذف شدن نماد وسط میدان انقلاب به واکنش‌های منفی فراوانی از سوی منتقدان شهرداری و اقشار گوناگون مردم انجامید و مسئولان مختلف هم پاسخ‌هایی در این زمینه به رسانه‌های گوناگون دادند که با هم تناقض داشتند به طوری که به نظر می‌رسید هنوز تصمیم مشخصی در این باره گرفته نشده است. سرانجام در اردیبهشت سال بعد ـ‌ 1387 ـ غلامرضا فاخته‌ مجری خط 4 متروی تهران به روزنامه جام‌جم پاسخ داد که شهرداری می‌کوشد تا چند روز پیش از افتتاح ایستگاه، نماد را بار دیگر در محل جانمایی شده نصب کند.

محسن هاشمی، مدیر عامل مترو نیز در خرداد 1388 بار دیگر بر بازگرداندن نماد تاکید کرد و گفت: مجسمه میدان انقلاب برای انجام پروژه مترو میدان انقلاب از این محل به طور موقت برداشته شده است و پس از انجام مراحل زیباسازی و تکمیل فضای سبز میدان انقلاب به این محل منتقل خواهد شد تا روی گنبد میدان که طراحی زیبایی دارد، نصب شود.

در دی همان سال هم حجت‌الله ملاصالحی مدیر عامل وقت سازمان زیبا سازی شهرداری اعلام کرد کارشناسان در حال بررسی هستند تا اگر امکان داشته باشد مجسمه قبلی میدان انقلاب را در آن حوالی نصب کنند اما دلیل این‌که چرا او نگفت شهرداری مجسمه را به جای سابقش بر می‌گرداند این بود که در همان گفتگو او به فارس خبر داد شهرداری قصد دارد در 22 بهمن آن سال مجسمه‌ای تازه‌ را با هزینه حدود 150میلیون تومان در میدان انقلاب قرار دهد!

اما با وجود وعده مدیرعامل وقت سازمان زیباسازی شهرداری، بیست و دوم بهمن سال 1388 هم میدان انقلاب بی‌نماد ماند تا سرانجام در پایان آن سال فاز اول عملیات بازسازی میدان انقلاب به پایان رسید و سازه‌ای گنبدی به جای نماد پیشین در معرض دید عموم قرار گرفت، سازه‌ای که با ترکیبی از آجرکاری، کاشیکاری و پنجره گفته می‌شود نمادی از هنر ایرانیان است هرچند خیلی‌ها اعتقاد دارند این سازه، ظرافت و نکته سنجی هنر ایرانی را کم دارد، چشم نواز نیست و با نام میدان و حوادثش همخوانی ندارد.

آیا نمادی به سازه جدید افزوده می‌شود؟!

دقیقا همزمان با وعده‌های ملاصالحی درباره بازگرداندن نماد پیشین، سازمان زیباسازی شهر تهران نیز، در فراخوانی از تمام هنرمندان، متخصصان و دانشجویان علاقه‌مند درزمینه مجسمه‌های شهری، آثار حجمی و معماری دعوت کرد تا طرح‌های خود را برای نمادی جدید از انقلاب به این سازمان پیشنهاد کنند و مدیر عامل وقت سازمان زیباسازی نام آن را فاز دوم عملیات بازسازی میدان انقلاب گذاشت اما در این میان کسی درباره سرنوشت نماد پیشین که اثری هنری و کهن و یادگاری از شهدای انقلاب محسوب می‌شد، حرفی نزد.

هرچند تلاش جام‌جم برای گفتگو با مدیر عامل سازمان زیباسازی شهرداری تا لحظه چاپ ‌خبر بی‌نتیجه ماند، اما رجب‌پور مسئول ارتباط با رسانه‌های این سازمان در پاسخ پرسش جام‌جم مبنی بر این‌که سرنوشت نماد پیشین چه می‌شود؟ گفته‌های پیشین مسئولان در سازمان زیباسازی شهرداری را تایید کرد و گفت: آن نماد به اذعان سازنده اش برای قرار گرفتن وسط میدان طراحی نشده بود و شهرداری برای نمادی جدید فراخوان داده است.

اما برخلاف این اظهار نظر، سعید روانبخش طراح سازه جدید وسط میدان امکان نصب هر نمادی روی آن را ـ چه نماد پیشین و چه نمادی جدید که شهرداری برایش فراخوان داده بود ـ رد کرده و به ایسنا می‌گوید: از بازگشت مجسمه پیشین اطلاعی ندارم اما مسلما می‌دانم که روی این گنبد به هیچ عنوان چیزی اضافه نمی‌شود و این سازه به تنهایی قابلیت کامل یک اثر هنری را دارد و به‌صورت مستقل و کامل یک اثر هنری نقش برجسته است.

حالا یکبار دیگر داستان پر فراز و نشیب نماد میدان انقلاب را در ذهنتان مرور کنید، همان نمادی که وقتی آن را از وسط میدان به انبار مترو منتقل کردند، مسئولان وعده دادند به سرعت به جای قبلی‌اش بازگردانده می‌شود اما امروز سازه‌ای گنبدی و عجیب جایگزینش شده است، همان که قرار بود در مجاورت سازه بار دیگر نصب شود ولی نصب مجددش هم به وعده‌های عملی نشده پیشین پیوست، مردم می‌پرسند آن اثر هنری از یاد رفته حالا کجاست؟ نمادی که خاطره آن روزهای پرشور انقلاب را پیش‌روی هر بیننده داخلی و خارجی و بویژه نسل جوان قرار می‌داد.

بازسازی میدان‌ها و زیباسازی شهر از وظایف شهرداری است و شاید از نظر قانونی این جرمی نباشد اگر شهرداری تصمیم بگیرد یک اثر هنری را کنار بگذارد و اثری تازه را جایگزینش کند اما در این میان توجه به بعد روانشناسی اجتماعی این اقدام نیز الزامی است و مسلما نادیده گرفتنش تصویری نادرست در اذهان مردم و هنرمندان باقی می‌گذارد بخصوص اگر این سهل‌انگاری درباره میدانی رخ دهد که جزئی از تاریخ کشورمان را زنده نگه می‌دارد. میدانی که باید نام و وجه تسمیه آن با شکل و ظاهرش نیز تطبیق داشته باشد.